Franchise Sözleşmelerinde Genel İşlem Şartları

Günümüzde yiyeyecek ve gıda sektörü başta olmak üzere birçok alanda franchise modelinin yaygınlaştığını görmekteyiz. Franchise modellerini tüm dünya çapında uygulayan global markalar yanında Türk firmaları da yakın zamanda franchise ağları oluşturmaya başlamıştır. Franchise sözleşmesi franchise verenin kendisine ait üretim, işletme ve pazarlama sistemini oluşturan fikri ve sınai haklar için franchise alana kullanma (lisans) hakları vererek, franchise alanın işletmesini kendi işletmesinin bir parçası haline getirmesine dair hak ve yükümlülükleri içeren Türk Hukuku’nda özel olarak düzenlenmemiş sui-generis bir sözleşme tipidir. Franchise sistemi kurulmasındaki temel amaç müşteri kitlesinin ihtiyaçlarının aynı standartta karşılanmasına yönelik olarak dünya üzerinde veya belli bir bölgede aynı standartta hizmet veren (veya ürün satışı yapan) bir franchise ağı oluşturmaktır. Bu sebeple genel olarak bir franchise ağında bulunan tüm franchise alanlarla yapılan her sözleşme çerçeve niteliğindedir ve bazı ticari konular haricinde aynı içeriğe sahiptir. Franchise sistemini kuran ve geliştiren franchise veren, sahip olduğu ekonomik gücün bir sonucu olarak, sözleşmenin şartlarını genellikle tek taraflı olarak belirlemekte; franchise alan da ya bu sözleşmeyi olduğu gibi kabul etmekte veya sözleşme yapmaktan kaçınmaktadır. İki tacir taraf arasında düzenlense de tek tarafın hak ve menfaatlerini koruyan ve hatta bazen franchise alanın sözleşme üzerinde hiçbir şekilde değişiklik yapmasına fırsat vermeyecek şekilde matbu olarak düzenlenen bu sözleşmeler akıllara 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda (BK) madde 20 ile 25 arasında düzenlenen genel işlem şartlarını getirmektedir. BK’nın 20. maddesine göre genel işlem şartları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleri olarak tanımlanır. Franchise ağında bulunan franchise alanların sayısının çokluğu göz önünde bulundurulursa franchise sözleşmesindeki hükümlerin genel işlem şartı teşkil etmesi doğaldır. Bu noktada, BK’nın genel işlem şartları, yalnızca tüketicileri değil, tarafı olduğu sözleşmeyi incelemeden ve müzakere etmeden kabul etmek zorunda kalan, franchise alan tacirler de dahil olmak üzere, herkesi korur. BK’da genel işlem şartlarına ilişkin tanımlamanın devamında, bu tür sözleşmelerde yer alan koşulların kanunun dolanılması yolu ile işbu tanım dışına çıkartılamaması için bazı kurallar öngörülmüştür. Genel işlem şartlarına aykırı olarak sözleşmede yer alan hükümlere aykırılığın yaptırımı, söz konusu genel işlem şartının sözleşme kapsamına hiç yazılmamış sayılması ve yürürlük dışı kalmasıdır. Yazılmamış sayılmadan kasıt, sözleşmenin yazılmamış sayılan şartlar dışındaki hükümlerinin geçerliliğini korumasıdır. Ayrıca bu durumda düzenleyen (franchise veren), yazılmamış sayılan şartlar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremeyecektir. Yazılmamış sayılarak geçersiz hale gelen sözleşme hükümleri yerine ilgili kanun hükümleri uygulanacak ve boşluklar doldurulacaktır. Genel işlemler şartlarına ilişkin en mühim ve dikkat edilmesi gereken husus “yazılmamış sayılma” hükmü olmakla birlikte, aşağıdaki hususların da göz önünde bulundurulması gerekmektedir:

• Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin aynı olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem şartlarından sayılmasına engel teşkil etmez...
• Şartların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz.
• Sözleşmede yer alan şartların her birinin taraflarca karşılıklı müzakere edilerek kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem şartı olmaktan çıkarmaz.
• Sözleşmenin niteliği ve sözleşme konusu işin özelliğine yabancı genel işlem şartlarının barındırmaması gerekmektedir.
• Ekonomik anlamda zayıf sözleşme tarafının menfaatine aykırı genel işlem şartlarının sözleşme kapsamında kabul edilmesi, düzenleyen tarafın diğer tarafa bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi vermesine, bunların içeriğini öğrenme imkanı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlanmıştır.
• Düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem şartlarını içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılır.
• İçerik denetiminden geçmiş ve sözleşme içeriğine dahil olduğu kabul edilmiş genel işlem şartları bakımından yorum denetimi yapılacaktır. Buna göre, genel işlem şartlarından sayılan bir sözleşme hükmü, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanacaktır.
• İçerik denetimini düzenleyen BK hükmü uyarınca, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikteki genel işlem şartları geçersizdir.

Franchise sözleşmeleri açısından da BK’nın genel işlem şartlarını düzenleyen maddelerinin uygulanması gerektiği açıktır; kanunun düzenlemesinde tacir olanlar veya olmayanlar bakımından bir ayrım olmaması sebebiyle içerik denetiminin tacirler arasındaki sözleşmeler bakımından da mümkün olduğu kabul edilmektedir. Böylelikle BK’nın 2012 yılı ortasınde yürürlüğe girmesi ile birlikte franchise sözleşmesinde yer alan genel işlem şartlarının da denetlenmeleri yasal bir dayanağa kavuşmuştur. Uygulamada sıkça karşılaşıldığı üzere, standart franchise sözleşmelerinin hazırlanması sırasında franchise alanın danışmanının veya temsilcisinin davet edilmesi veya franchise alana sözleşme hakkında görüşlerini açıklama imkanının verilmesi, söz konusu hükümlerin genel işlem şartı sayılmasını engellemez ; ayrıca bu tip durumlar sözleşmenin karşılıklı görüşüldüğü anlamına gelmez. Fakat franchise alanın temsilcisinin bir genel işlem şartının sözleşmeye konulmasını istemesi veya buna rıza göstermesi, o şartın franchise alan tarafından uygun bulunduğu şeklinde yorumlanabilir.  Ancak franchise alanın, bu koşulların içeriğine etki edebilecek durumda olduğu veya kendi lehine değişiklik talep ettiğinde franchise alanın da bu değişikliği kabul etmesinin mümkün olduğu bir durumda karşılıklı görüşmenin varlığı kabul edilebilir. Diğer taraftan uygulamada, tüm franchise alanlarca imzalanmak üzere çerçeve olarak hazırlanmış franchise sözleşmelerinde, uygulanacak hukukun yabancı hukuk olarak seçilmiş olması durumunda genel işlem şartlarının geçerliliği sorunsalı da karşımıza çıkmaktadır. Kamu düzenine aykırılık Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun’un 5. Maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre seçilen yabancı hukukun belli bir olaya uygulanan hükmünün Türk kamu düzenine açıkça aykırı olması halinde, bu hüküm uygulanmaz. Franchise sözleşmelerinde de seçilen yabancı hukukun kamu düzenine aykırı olması durumunda, kamu düzeni hakkında geçerli olan ilkeler, franchise sözleşmelerine de uygulanacaktır. Genel işlem şartlarına dair BK’nın emredici hükümlerinin MÖHUK anlamında kamu düzeninden sayılıp sayılmayacağı konusu ise tartışmalıdır. Doktrinde baskın görüş ve Yargıtay kararları, genel işlem şartlarının kamu düzeninden sayılamayacağı yönündedir.  Bu doğrultuda Yargıtay 11. Hukuk Dairesinin 17.10.2012 tarihli kararına  göre de “[…] salt genel işlem şartlarına aykırılık kamu düzeni ve genel ahlak kapsamında bulunmadığı gibi […]” denilerek, genel işlem şartlarının Türk hukukunda emredici bir karaktere sahip olması dolayısıyla MÖHUK anlamında kamu düzeninden sayılması gerektiğine dair bir yorumun yapılamayacağı ortaya konulmuştur. BK’nın genel işlem şartlarına dair hükümleri yorumlanırken, Medeni Kanun m.2 gereğince iyi niyet ve dürüstlük ilkeleri de gözetilmeli ve bu ilkelere aykırı olarak doğacak sonuçlardan kaçınılmalıdır. Bazı durumlarda dürüstlük kuralı gereğince, genel işlem şartlarına dair hükümler tüm franchise sözleşmeleri için uygulanmayacaktır, zira bu hükümlerin konuluş amacı olan ekonomik açıdan güçlü olan taraf karşısında zayıf olan tarafı koruma amacının dışına çıkılacaktır. Dolayısıyla, bu hükümlerin uygulanıp uygulanmayacağı her somut olay bakımından ayrı ayrı incelenmelidir. Her bir somut olay özelinde, franchise alanın gerçekten bu hükümleri uygulanmasını gerektirecek ölçüde korunmaya muhtaç olup olmadığının hakimler tarafından değerlendirilecektir. Yukarıda verilen bilgiler ışığında, franchise sözleşmeleri incelenirken, ticari ilişkide sorunlar ve ileride taraflar arasında ihtilafa yol açacak belirsizlikler yaşanmaması için, bazı hükümlerin sözleşme kapsamına hiç yazılmamış sayılması ve yürürlük dışı kalması ve hüküm boşluklarına mahal verilmemesi adına, sözleşmelerin müzakere sürecinde her bir maddenin genel işlemleri şartları da dikkate alınarak detaylı olarak değerlendirilmesi ve yorumlanması gerekmektedir.