Alışveriş Psikolojisi

Günümüzde alışveriş yapmak insanlar için ne ifade ediyor?

Alışveriş  yapmak  kavramı  günümüzde ‘Bir ihtiyacı karşılamak için alıp satmak’ tan çok daha farklı bir boyut kazanmış durumda.  Alışveriş kültürü, alışveriş turizmi, alışveriş merkezi, çevrimiçi alışveriş, bir statü olarak alışveriş, bir hobi olarak alışveriş, bir takıntı olarak alışveriş, bir rahatlama yöntemi olarak alışveriş, bir tür davranışsal bağımlılık olarak alışveriş... Bu liste böyle uzar gider. Günümüz tüketim toplumunda her gün yüzlerce yeni ürün ve teknoloji, bombardıman halinde kullanımımıza sunulmaktadır.  Bu ürünlerin, farklı kalite ve fiyatlardaki sürümleri, baş döndürücü bir hızla toplumun her kesimine ulaşmaktadır. Medya ve sosyal medyadaki paylaşımlar, kampanyalar, indirimler, reklamlar ve modanın da yön verdiği çılgın tüketim davranışları ile karşı karşıyayız. Alışveriş davranışını etkileyen etmenlere baktığımızda kitle psikolojisi, otorite etkisi, kıtlık, beğeniler, tutarlılık, karşılıklılık önem kazanıyor. Çoğunluğun tercih ettiği popüler ürünler, çok beğendiğiniz bir figürün ya da ünlünün satın aldıkları, son indirim, tükeniyor telaşı, memnun kaldığınız satıcıya sadakat, size özel indirimler, minnet duygusu gibi durumlar alışveriş yapma alışkanlığınıza yön veriyor.

Alışveriş bağımlılık yapar mı?

Beynimizdeki ödül mekanizmasını etkileyerek haz oluşturan herhangi bir davranış ya da etkinlik, kişinin yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyen bir alışkanlığa dönüşebilir, bağımlılık yaratabilir. Sorunlu alışveriş davranışında kişi, bir ürünü gördüğünde onu satın almak için içinde inanılmaz bir istek duyar; satın alır almaz keyif, rahatlama, güç ya da özgüven hisleri yaşar. Fakat bir süre sonra bunu derin bir suçluluk ve pişmanlık duyguları izler. Buna rağmen artan miktarlarda ve sıklıkta, çoğunlukla da planladığından daha fazla alışveriş yapar ve kendini durduramaz. Kişi için ürünün kendisinden çok, satın alma davranışı haz vericidir. Yeniden o hazzı duyma isteği, kişiyi daha da fazla alışveriş yapmaya iter. Bir mutluluk yanılsaması yerini pek çok psikolojik ya da ailevi soruna bırakabilir. Günümüzde bu türden bağımlılık benzeri davranışların epeyce arttığını gözlemliyoruz.

Alışverişi bir rahatlama yolu olarak görmek ne kadar doğru?

Yaşamınızda bir şeyler ters gittiğinde alışveriş yapmak duygu durumumuzda geçici bir iyilik sağlasa da asıl sorunlarımızı görmezden gelmemize neden olur ve bunları gerçekçi bir biçimde çözme fırsatımızı elimizden alır.  Dahası, bu “çözüm”ün kendisi bir süre sonra soruna dönüşebilir. Kredi kartı borçları, bozulmuş ilişkiler, iş sorunları, depresyon ve kaygı, dürtüsel alışverişin sebep ya da sonuçlarındandır. Alışveriş eyleminin kendisi ne kadar heyecan vericiyse, ödeme zamanı geldiğinde  hissedilen  suçluluk  duygusu da o kadar kuvvetlidir. Daha da kötüsü, bu suçluluğun verdiği acı ile baş edebilmek için kişinin yeniden alışverişe yönelmesidir. Kişi gerek ekonomik gerek ruhsal olarak tükenene kadar da bu döngü devam edebilir.

Alışveriş düşkünlüğü ile nasıl başa çıkarsınız?

Alışverişler denetiminizden çıkmaya başladığında, kendinize uygun bir harcama planı oluşturmanız, yoğun olumsuz duygular altındayken alışveriş yapmak  yerine  başka  etkinliklere  yönelmeniz, alışverişe çıkarken yanınızda bu konuda kontrol sahibi bir kişi ile çıkmanız, liste yapmanız ve liste dışına çıkmamanız, kredi kartı yerine sınırlı bir nakit bütçe bulundurmanız ve kendinizi denetleyemediğiniz alanları saptayarak, buralardan uzak durmanız yararlı olabilir. Bununla birlikte, sizi alışveriş yapmaya iten duygu ve düşünceleri  fark  edebilmek,  tetikleyicileri ortadan kaldırabilmek açısından oldukça önemlidir. Unutmayın, bütçenizin yeterli olması davranışın sorunlu olmadığı anlamına gelmez. Bu sorun gün geçtikçe artarak farklı boyutlara ulaşabilir. Sorunlar boyunuzu aşmadan bu konuda çalışan bir ruh sağlığı uzmanına danışmakta yarar var.

Tedavi gerekir mi?

Alışveriş,  kendi  başınıza  denetleyemediğiniz bir alışkanlığa ya da bir nevi bağımlılığa dönüştüyse size özel bir yaklaşım için bu konuda çalışan psikiyatr ile randevulaşma zamanı gelmiş demektir. Bipolar Bozukluk, Dürtü Kontrol Bozukluğu, Biriktiricilik, erişkinlerde de oldukça sık görülen Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu gibi rahatsızlıklarda, kontrolsüz alışveriş davranışları gözlenebildiğinden, psikiyatristiniz tarafından bunların ayırıcı tanısı yapılmalıdır.  İlaç tedavisi gerektiren bir durum olmadıkça, tedavide psikoterapi tercih edilmelidir. Sorunlu alışveriş davranışının tedavisinde bilişsel davranışçı psikoterapi ve şema terapi ile yüz güldürücü sonuçlar alınmaktadır. Eşlik eden farklı ruhsal sıkıntıların varlığında kimi zaman psikoterapiye ilaç tedavisi de eklenebilmektedir. İkili ilişkiler olumsuz etkilenmişse, aile terapisi ve ilişki terapisinin de son derece yararlı olduğu akıllarda tutulmalıdır.  Bu davranışları değiştirmek için psikolojik destek, bireysel terapi ve grup terapisi, aile ve arkadaş desteği oldukça önemlidir. Alışveriş yaparken bunları yaşıyorsanız dikkat!

• Olumsuz duygular hissettiğinizde aklınıza hemen alışveriş yapmak mı geliyor?
• Zaman ve enerjiniz yokken bile alışveriş arzunuza karşı koyamıyor musunuz?
• Harcamalarınız nedeniyle ödeme sıkıntısı yaşıyor musunuz?
• Bütçenizi aştığı halde, satın aldığınız oluyor mu?
• Harcamalarınız nedeniyle ilişkileriniz etkileniyor mu?
• Çevrenizdekilerin eleştirisinden çekindiğiniz için aldıklarınızı gizliyor ya da yalan söylüyor musunuz?
• Dolaplarınız çekmeceleriniz henüz kullanılmamış ürünlerle mi dolu?
• İhtiyacınız olmadığı halde ya da kullanmayacak olsanız dahi satın aldığınız ürünler oluyor mu?
• Satın alırken haz duyuyor, sonrasında pişmanlık ve suçluluk mu hissediyorsunuz?
• Satın alırken kendinizi tutamadığınız oluyor mu?
• Tasarladığınızdan daha fazla satın aldığınız oluyor mu?
• Yalnız hissettiğinizde, sosyalleşme ihtiyacı duyduğunuzda alışveriş merkezlerine mi gidersiniz?
• Sırf engellenmemek için tek başına mı alışveriş yaparsınız?
• Cüzdanınız yanınızda değilken aşırı gergin mi olursunuz?