Çalışanın önündeki engeller: Mobbing
Mobbing; iş hayatında bir kişiye veya bir gruba yönelik düşmanca tavırları içeren yıldırma, sindirme, bastırma, dışlama gibi tutumlar ve davranışlar olarak tanımlanmaktadır. Psikolojik taciz, kamu ve özel sektörde çalışanları işten yıldırmaya çalışan bir psikoloji oluşturmaya yönelik her türlü davranışı içermektedir. Fiziksel olabileceği gibi duygusal saldırı olarak da nitelendirilebilen mobbing, saldırıya hedef olan kişi üzerinde psikolojik bir baskı yaratarak, çalışanı, sürekli ve ısrarcı saldırılarla işten soğutmaya ve ayırmaya çalışmaktadır.
İsveçli bir psikolog olan Dr. Heinz Leymann 1980’li yıllarda, günümüzde de geçerli olan ve kabul gören tanımlamasını yaparak, mobbingin çalışma ortamında gerçekleşen, mağdurlara zarar vermeyi amaçlayan rahatsız edici sistematik bezdirme odaklı davranışlar olduğunu ifade etmiştir. Mobbing kavramının tanımlamalarında üç ortak nokta dikkat çekmektedir; ilk olarak mobbing uygulan kişinin niyetinin ne olduğuna bakılmaksızın gerçekleştirmiş olduğu eylemin mağdurun üzerinde yarattığı etkilerdir. İkinci olarak; bu etkilerin mağdur üzerinde zarar yaratıp yaratmadığıdır. Üçüncü ve son olarak; mobbing eyleminin ne sıklıkta devam ettirildiği sürdürülmesindeki ısrar eden davranıştır.
Mobbing, işyerinde belirli kişileri hedef alan sistematik bir dizi duygusal saldırı ve yıpratma hareketi olarak tanımlanmaktadır. Haksız yere suçlama, ima, kinaye, dedikodu yoluyla itibarı sarsma, küçük düşürme, taciz, duygusal istismar ve şiddet uygulayarak, bir kişiyi, işyerinin dışına çıkmaya zorlayan kötü niyetli davranışlar topluluğunu içermektedir. Bu davranışlar, davranışı gerçekleştirenin psikolojik yapısı ve içinde bulunduğu psikolojik durumdan, mağdurun kişiliği ve içinde bulunduğu psikolojik durumdan ve son olarak da işletmenin kültüründen ve yapısından kaynaklanabilmektedir.
Mağdur, mobbing eyleminin hedefindeki kişi veya kişilerdir. Mobbing yapan kişilerin hedefinde başarılı ve yetenekli kişiler öncelikli hedef grup olsalar da her çalışan mobbinge maruz kalabilir. Mobbinge uğrama konusunda özellikle başarılı, yetenekli ve kariyer açısından önü açık olup dikkat çeken bireyler risk taşımaktadır. Ayrıca giyimi, cinsel tercihi, medeni durumu, etnik kökeni, engel durumu, kronik hastalığı, inanç değerleri, siyasi görüşü veya tercihleri açısından diğer çalışanlardan farklı özelliklere sahip bireyler ile çalışma ortamında yeni olup çevre edinememiş ve işe uyum sağlayamamış bireyler de mobbinge sıklıkla uğramaktadır. Bütün bu hususlar bireysel ve örgütsel mobbing oluşması için gerekli ortamı oluşturmakla beraber, işletmelerde mobbing uygulamalarının değişen işletme yapısı, artan rekabet unsuru ve değişimin yarattığı stres ile birlikte kaçınılmaz hale geldiğini göstermektedir. Mobbingin iş yerinde ortaya çıkması durumu üzerine yapılan araştırmalar; yanlış çalışan seçimi, dönemsel işçi alımları, iş yerinde terfi için girilen rekabet gibi nedenlerden kaynakladığını göstermektedir.
Mobbing uygulayıcılarının genel özelliklerine bakıldığında ise; genellikle nevrotik, egoist, megaloman, zayıf karakterli kişiler olduğu görülmektedir. Çekememezlik ve bencillik gibi davranış tiplerini bünyelerinde barındırırlar. Öne çıkan Mobbing’ci tipleri ise; Narsist Mobbingci, Hiddetli Mobbingci, İki Yüzlü Mobbingci, Hayal Kırıklığına Uğramış Mobbingci, Kıskanç Mobbingci ve Hırslı Mobbingci olarak sınıflandırılmaktadır.
Mobbingin çalışanlar üzerinde yarattığı olumsuz etkiler nedeniyle, işletmelerde verimlilik ve çalışanların iş doyumlarında düşüklükler yaşanmaktadır. İş doyumunun düşüklüğü nedeniyle bireyler sahip oldukları potansiyelleri ortaya çıkartamazlar. Çalışanların dikkatleri işten uzaklaşır. Yalnızca mobbing mağduru kişilerin değil iş yerindeki diğer çalışanın da potansiyel mobbing mağduru olma düşüncesi nedeniyle işyerine olan güveni azalır. Bu durumda personelde işletmeye bağlılık, işe bağlılık ve motivasyon düşüklüğü meydana gelir. Çalışanlar arasında oluşan güvensizlik ile işyerindeki işletme ikliminde bozulmalar meydana gelir.
Mobbingi Önleme ve Mücadele Yöntemleri
Mobbing sorunuyla baş edebilmenin ve çalışma hayatında bu sorunu ortadan kaldırabilmenin iki yolu vardır. Birincisi mobbingin ortaya çıkmasına neden olabilecek şartların oluşmasına imkan vermemektir. Mobbingle mücadelede en etkili yol önleme ve korunmaya yönelik çalışmalardır. İkincisi ise mobbing ortaya çıktığında ve tespit edildiğinde başta mağdur olmak üzere mobbingin taraflarını ve etkilenenlerini mobbingin yıkıcı sonuçlarından korumak için sorunun çözümüne ilişkin mücadele sürecidir. Mobbingle başa çıkmanın en etkili yolu, mobbingin ortaya çıkmasına neden olabilecek sorunları büyümeden çözmektir.
İnsan kaynakları departmanı açısından mobbing sürecini yönetmek veya önlemek çalışanlar ile sürekli iletişim halinde olmayı gerektirir. Çalışanın motivasyonu sağlamak ve mobbing ile mücadele etmek için, psikolojik destek hizmeti sunmak, çalışanların öneri ve şikâyetlerini rahat bir şekilde dile getirmesi ve etik sisteminin uygulanması önemlidir.
İnsan kaynakları aşağıdaki faktörleri baz alarak işletme içerisinde mobbingi azaltmaya ve engellemeye yönelik önlemler alabilir:
• Mobbing ile ilgili işletmelerde farkındalık eğitimleri düzenlenmelidir,
• Etik kodlar yazılı bir şekilde oluşturulmalı ve tüm çalışanlar tarafından bilinmelidir,
• Üst yönetim insan kaynaklarının faaliyetlerine destek vermelidir,
• Çalışanların konuyla ilgili şikâyetlerini iletebilecekleri bir iletişim sistemi olmalıdır,
• Mobbing maruz kalanlar için yardım merkezi olmalıdır,
• İnsan kaynakları departmanı çalışma ortamlarını sık sık ziyaret ederek gözlemlemelidir.
•İşe alımdan eğitim süreçlerine kadar insan kaynakları departmanı sürece dahil olarak mobbing uygulamalarının önüne geçmelidir. Personeli ayrımcılığa itecek davranışlarda bulunulmaması gerekir.
Mobbing sadece uygulayıcıyı ve uygulayanı etkileyen bir faktör olmayıp tüm işletmeye etki etmektedir. İşletmenin verimliliğini, çalışanın motivasyonu düşürmekte ve işletme iklimini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle mobbing davranışlarının hissedildiği işletmelerde çalışan kendini potansiyel mobbing mağduru olarak görmektedir. Nitekim işletmeler, işyerlerinde uygulanan Mobbing’in sürmesine göz yummaları halinde önemli çalışanları kaybedebilmektedirler. Mobbing uygulamaları işletmelerde yıkıcı ve yıpratıcı süreçler yaratmadan önce bu uygulamaların önüne geçilmeli, bilinçlendirilmeli ve sağlıklı çalışma ortamları oluşturulmalıdır.
Mağdurun yapması gerekenler öncelikli ve önemli görünmekle birlikte, mobbingin sadece mağdura değil işletmeye, çalışanlara, aile ve topluma hatta mobbing uygulayan kişiye de olumsuz etki eden ve zarar veren bir sorun olduğu göz önüne alınarak hareket edilmelidir. İzleyici çalışanlar, mobbingi fark ettiklerinde mağdura destek olmalı, mobbing uygulayan kişiyi veya sorunla ilgili üst yönetimi bilgilendirmelidir. Gerekiyorsa, delil toplayarak ve şahitlik ederek mobbing sürecinde mağdurdan ve haklıdan yana duruş sergilemelidir. İşletme üst yönetimi, işletmenin imajı ve üretkenliğinin zarar göreceğini bilerek mobbing uygulayan kişiye müdahale etmeli ve mağdur çalışandan yana gerekli idari süreci başlatmalıdır. Özellikle süreci sorgulayarak ve analiz ederek mobbing durumunun ortaya çıkmasına neden olan faktörleri tespit ederek sorunu temelden çözecek yöntemler geliştirmeli ve uygulamalıdır. Mobbing uygulayan kişinin de yaptığının mobbing olduğunu bilmesi, yardım alması ve sorunun devam etmesinin kendisine de zarar vereceğini bilerek hareket etmesi gerekir.